دولت یازدهم تمام هم و غم خود را معطوف به نتیجه رسیدن برجام کرد و به عبارت دیگر برجام در به نظر «در باغ سبزی» بود که می‌توانست تمام مشکلات اقتصادی ایران را حل کند.

در واقع بر همین مبنا بود که دولت یازدهم تلاش می‌کرد تا با جلب نظر طرف مقابل هر چه زودتر توافق به نتیجه برسد.

بیشتر بخوانید:

برخی همچنان با جنازه برجام عکس یادگاری می‌گیرند

انتظار می‌رفت با امضای برجام نگاه خصمانه غرب به ایران پایان یافته و راه برای تعامل بیشتر با غرب از جمله کشورهایی نظیر آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان باز شود. اما روشن شد مشکل غرب با ایران نه مسئله هسته‌ای بود و نه موشکی، بلکه بنیادین بود و آنها قدرت گرفتن ایران و ایرانی را در منطقه در تناقض کامل با منافع خود می‌دیدند و دولت اصلاح‌طلب یا اصولگرا برای آنها فرقی نداشت و هدف بستن دست‌های ایران در منطقه و داخل بود.

تا پیش از امضای برجام، ایران تعامل نسبتاً مناسبی را با چین و روسیه به عنوان دو طرف از 6 طرف حاضر در برجام داشت و هدف آن بود که پس از امضای برجام روند سرمایه‌گذاری غرب در ایران به کمک کشورهای حضار در توافق تسریع شود.

پس از برجام سرمایه گذاری در ایران رشد زیادی نداشت

این نگاه وجود داشت که پس از برجام خیلی زود شرکت‌های اروپایی و غربی در تصاحب بازار ایران به شدت به جنب و جوش افتاده و با یکدیگر رقابت کنند و عملاً از این طریق نه‌تنها مشکل رکود بازار داخل ایران از محل ورود سرمایه حل شود، بلکه این سرمایه‌گذاری‌ها به اشتغال منجر شده و مشکل نرخ بیکاری نیز تا حدودی مرتفع شود. 

غالب توقعات بر این بود با امضای برجام شرکت‌های مطرح اروپایی و حتی آمریکایی به بازار ایران روانه شوند و توافقات متعددی را با شرکای ایرانی منعقد نمایند.

اما اوضاع بر این منوال پیش نرفت و توافق هسته‌ای تنها به ورود سرمایه‌های بسیار ناچیز از سوی کشورهای اروپایی و انعقاد توافقات با ابعاد کوچک با ایران انجامید.

دلیل اصلی این مسئله هم عدم امکان نقل و انتقال پول و همچنین ترس شرکت‌ها از بازگشت مجدد تحریم‌ها بود.

این مشکل به خصوص پس از ورود ترامپ به کاخ سفید شدت گرفت، چرا که وی از زمان مبارزات انتخاباتی و حتی پس از پیروزی به عنوان رئیس جمهور آمریکا بارها گفته بود که این کشور برجام را به هم خواهد زد و این مسئله ترس شرکت‌های اروپایی در همکاری با ایران را تشدید می‌کرد.

ایران در زمان توافق هسته‌ای چندان به فکر نقض عهد طرف مقابل نبود، چرا که علی‌رغم امتیازات فوق‌العاده و برآورده شدن خواسته های آن‌ها در زمینه توسعه فناوری هسته‌ای در ایران در حال حاضر اتفاق نظر بین طرف‌های مقابل از بین رفته و آمریکا دم از بهم زدن برجام می‌زند.

نکته اینجاست که علی‌رغم آنکه به هر دلیلی اگر ایران می‌خواست از برجام خارج شود به عناوین مختلف مجازات می‌شد، اما هیچ بند بازدارنده‌ الزام آور و محکمی برای طرف مقابل در نقض برجام وجود نداشت و آمریکا پس از خروج هیچ هزینه‌ای پرداخت نکرد.

فیگارو: توتال نتیجه برجام و چراغ سبز دولت ایران به اروپایی‌ها 

با امضای برجام حدود یک سال و اندی طول کشید تا اولین قرارداد نفتی پسابرجام بین شرکت ملی نفت و شرکت توتال فرانسه امضا شود.

قرار بود در قالب این قرارداد شرکت توتال فرانسه تجهیزات توسعه فاز 11 میدان گازی پارس جنوبی را به ایران منتقل کرده و با حدود 500 میلیون دلار سرمایه‌گذاری نقدی این فاز را در مدت حدود 4 سال به بهره‌برداری برساند.

درآمد ایران از محل توسعه این میدان حدود 80 میلیارد دلار طی چند ده سال آینده برآورد شده بود.

توتال همچنین متعهد شده بود دانش فنی در این زمینه را نیز به ایران منتقل کند و در دیدار روحانی با مدیر عامل توتال این یکی از نقاط قوت قرارداد با شرکت فرانسوی معرفی شد.

توتال بارها در طول ماه های بعد از توافق و مذاکره با ایران بر تعهد خود به همکاری با ایران تأکید کرد و گفت حتی در صورت خروج یک‌طرفه آمریکا از برجام، این شرکت به فعالیت خود در ایران ادامه می دهد.

پاتریک پویانه، مدیرعامل شرکت توتال، در مهرماه سال گذشته گفت: اگر ایران به برجام پایبند بماند و اتحادیه اروپا، چین و روسیه همچنان مصر به اجرای برجام باشند، حتی در صورت خروج آمریکا از برجام، ادامه فعالیت با ایران یکی از اولویت‌های این شرکت است.

با گذشت تنها چند ماه از این موضع‌گیری توتال، شاهد آن هستیم که این شرکت اخیراً اعلام کرده است در صورتی که از اجرای قانون تحریم‌های آمریکا مستثنی نشود دیگر نمی تواند به فعالیت در ایران ادامه دهد.

قرار بود فاز 11 میدان گازی پارس جنوبی با مجموع 4.8 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری به بهره‌برداری برسد اما تاکنون و در حدود یک سال حضور توتال در این فاز تنها 90 میلیون دلار سرمایه به ایران آمده و توتال نگرانی جدی برای خروج از ایران ندارد.

از سوی دیگر می توان حدس زد با توجه به اینکه توتال خیلی راحت از امکان خروج از ایران سخن می گوید، در قرارداد شرکت نفت با توتال که هنوز هم محرمانه است و جزییات آن فاش نمی شود توتال فکر این روز را کرده و خیالش از این بابت راحت است.

قرارداد با توتال به قدری برای ایران و فرانسه بااهمیت بود که روزنامه فیگارو، پرتیراژترین روزنامه فرانسه، آن را نتیجه برجام دانست و سیگنالی قوی از تهران برای سرمایه‌گذاران اروپایی‌ها تعبیر کرد.

انتظار می رفت حداقل پس از قرارداد با توتال ترس دیگر شرکت‌های غربی و اروپایی ریخته و شاهد عزم جدی‌تر آنها در توسعه همکاری‌ها با ایران باشیم، اما بازهم این اتفاق نیفتاد و درحالی‌که ایران به تمام تعهدات خود در برجام عمل کرد بازهم در استفاده از منافع برجام ناکام ماند.

* اروپا ناتوان از حمایت از منافع خود در جنگ تعرفه‌ها با آمریکا

با تمام تلاش‌های اتحادیه اروپا برای متقاعد کردن آمریکا به ادامه حضور در برجام، آمریکا اوایل ماه جاری به طور رسمی از توافق هسته‌ای خارج شد و اعلام کرد تحریم‌های اولیه و ثانویه را مجدداً علیه ایران اعمال خواهد کرد. این بدان معناست که ایران در تعامل با غرب علی رغم عمل به تعهدات خود بازهم در برابر تحریم‌های خصمانه غرب قرار گرفت.

در زمینه برجام غربی‌ها به تمام خواسته‌های خود رسیدند اما تمام تلاش خود را کردند تا چیزی عاید ایران نشود.

خوش‌بینی‌ها در موضوع برجام به حدی بود که حتی در زمان سفر رئیس‌جمهور چین به ایران برای امضای قرارداد چند ده میلیارد دلار سرمایه‌گذاری، دولت سعی کرد با پس زدن و فاصله گرفتن از چین به اروپایی‌ها این پیام را مخابره کند که ایران آماده همکاری کامل با آنهاست.

غالب فکری بر این نگاه استوار بود که غربی‌ها به‌ راحتی جای چینی‌ها را در ایران پر میکنند و روند بهتری در اقتصاد ایران شکل می گیرد، اما با عقب‌نشینی بیشتر شرکت‌های اروپایی نسبت به ورود به ایران و کاری که ایران در پس زدن چینی‌ها انجام داده بود، ایران عملاً در شرایط «از این جا مانده و از آنجا رانده» قرار گرفت.

یکی دیگر از عواید برجام برای اروپایی‌ها رشد 379 درصدی صادرات به ایران بود.

پس از خروج آمریکا از برجام، اروپایی‌ها به تکاپو افتاده و اعلام کردند تمام توان خود را برای حفظ برجام در غیاب آمریکا و علی‌رغم اقدام این کشور در اعمال دوباره تحریم‌ها علیه ایران انجام خواهد داد.

دولت ایران نیز به آنها دو ماه مهلت داد تا شرایط را برای انتفاع ایران از برجام فراهم کنند.

این در حالی است که اروپایی‌ها در به اصطلاح جنگ تجاری آمریکا با اروپا آنها نمی‌توانند حتی از منافع خود دفاع کنند.

آمریکا طی ماه‌های گذشته برای واردات فولاد و آلومینیوم از چین، اروپا، کاناداو برخی دیگر از کشورها به ترتیب 25 و 10 درصد تعرفه گمرکی اعمال و به صورت موقت اروپا را از اجرای این قانون منع کرده است.

اروپایی‌ها نیز در مقابل تنها اعلام کرده‌اند که در صورت اجرایی شدن این قانون علیه آنها، اتحادیه اروپا نیز اقدام متقابلی در پیش خواهد گرفت، اما جزئیات این طرح را هنوز ارائه نکرده‌اند.

البته طرف آمریکایی اعلام کرده در صورت اقدام متقابل اروپا دست آنها در اعمال فشار بر کشورهای اروپایی باز است و آنها حتی برای واردات خودرو از اروپا نیز تعرفه اعمال خواهند کرد.

کار بین اروپا و آمریکا به جایی رسیده که علی‌رغم قیمت بسیار بیشتر گاز آمریکا در مقایسه با گاز صادراتی روسیه به اروپا، آنها از آمادگی خود برای مذاکره با طرف آمریکایی و تسهیل دسترسی آمریکا به بازار گاز اروپا خبر دادند.

آمریکا اخیراً روسیه و آلمان را نیز تهدید کرده است در صورت اجرای خط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا موسوم به «نورد استریم 2»، این دو کشور را تحریم خواهد کرد.

عقب نشینی اروپا در این زمینه در حالی است که چینی‌ها به سرعت طرح مقابله با اعمال تعرفه گمرکی برای واردات فولاد و آلومینیوم به آمریکا را کلید زده و برای میلیاردها دلار کالای وارداتی از آمریکا تعرفه گمرکی اعمال کردند.

از سوی دیگر عراقچی، یکی از معاونین وزیر امور خارجه ایران، نیز اعلام کرد که دولت‌های اروپایی نمی‌توانند شرکت‌هایی را که سهامدار خصوصی دارند مجبور کنند در ایران بمانند.

غالب شرکت‌های بزرگ و بین‌المللی اروپایی حتماً در آمریکا نیز فعالیت کرده، می‌کنند و خواهند کرد و به همین دلیل چه دولت‌های اروپایی بخواهند و چه نخواهند آنها تابع تصمیمات کاخ سفید بوده و با اجرای تحریم‌های آمریکا، فعالیت خود در ایران را متوقف خواهند کرد.

اخیرا در نمایشگاه صنعت نفت که دو هفته پیش در تهران برگذار شد، نماینده یک شرکت اتریشی گفت که اگر تحریم های ثانویه وضع شوند چاره ای جز ترک ایران نخواهند داشت. چرا که حجم تجارت با آمریکا بسیار بیشتر از درآمد فعالیت در ایران است.

شرکت‌های اروپایی در این زمینه به قدری متعهد هستند که حتی زمانی که آمریکا فقط از اعمال دوباره تحریم‌ها صحبت کرده است و فعلاً خبری از اجرای آنها نیست، شاهد خروج چندین شرکت بزرگ اروپایی از ایران و توقف همکاری آنها هستیم.

خروج شرکت های اروپایی کلید خورد

طی روزهای اخیر چندین شرکت اروپایی از برنامه خود برای توقف فعالیت در ایران خبر دادند. اگرچه توتال هنوز به طور رسمی خروج از ایران را اعلام نکرده، اما اخیراً گفته است که در صورتی که از اجرای قانون تحریم‌های آمریکا مستثنی نشود دیگر نمی تواند درفاز 11 فعالیت کند.

شرکت فولاد دنیلی ایتالیا نیز اعلام کرده است که یافتن پوشش مالی سفارش‌های ایران به ارزش 1.8 میلیارد دلار را متوقف کرده است. رئیس این شرکت اعلام کرده است بانک‌های اروپایی از ترس مواجه شدن با تحریم‌های ثانویه آمریکا در پی خروج این کشور از برجام دیگر تمایلی به تأمین مالی پروژه‌های ایران ندارند. شرکت ساگای نروژ نیز که در زمینه تولید انرژی خورشیدی فعالیت می‌کند و در اکتبر سال 2017 قراردادی را به ارزش 2.5 میلیارد یورو با ایران امضا کرد، پس از خروج آمریکا از برجام اعلام کرد که از ایران خارج خواهد شد.

آمریکا اعلام کرده است که مجوز صادرات هواپیما به ایران را لغو خواهد کرد، بنابراین به احتمال زیاد شرکت ایرباس فرانسه نیز از عمل به تعهدات خود به همین بهانه سرباز خواهد زد، چرا که بیش از 40 درصد هواپیماهای این شکرت در آمرکیا تولید می شوند و بنا بر این شرکت باید برای صادرات به ایران از دولت آمرکیا مجوز داشته باشد.

شرکت نفتی انی ایتالیا نیز که در ژوئن سال 2017 توافقنامه مطالعه طرح توسعه میادین نفتی و گازی ایران را امضا کرده بود، اخیراً اعلام کرد که این توافقنامه را لغو خواهد کرد.مدیر این شرکت در نشست سالانه سهامداران آن اعلام کرد که تمام طلب خود از ایران را دریافت کرده و برنامه‌ای برای ادامه حضور در ایران نخواهد داشت.

شرکت دانمارکی مرسک به عنوان بزرگترین شرکت کشتیرانی جهان نیز سه روز پیش گفت که کلیه فعالیت‌های خود در ایران را متوقف خواهد کرد. این شرکت فعالیت بسیار گسترده‌ای در آمریکا داشته و این اقدام را از ترس مواجهه با تحریم‌های آمریکا انجام داده است.

شرکت چند ملیتی خدمات بیمه‌ای آلیانز نیز اعلام کرده است که احتمالاً به زودی ارائه خدمات بیمه‌ای به کشتی‌های ایرانی و حامل نفت ایران را متوقف می‌کند.

* شرکت‌های اروپایی به بقای برجام با تکاپوی اتحادیه اروپا امیدی ندارند

این شرکت‌ها تنها با پیش آمدن حرف تحریم علیه ایران عقب کشیده‌اند و هنوز تحریمی علیه ایران اعمال نشده است.

اگر این شرکت‌ها کوچک‌ترین امیدی به حمایت اروپایی‌ها و یا موفقیت آنها در این زمینه داشتند هرگز از ایران خارج نشده و منافع خود را رها نمی‌کردند.

خروج آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران نه‌تنها راه را برای نقض این توافق برای دیگر طرف‌ها باز کرد و این مسئله را روشن کرد که آنها هیچ هزینه‌ای در خروج از برجام پرداخت نخواهند کرد، بلکه بهم خوردن آن توسط آمریکا، مسیر را برای نقض عهد اروپایی‌ها هم باز کرد  و همان‌طور که شاهد هستیم هم‌اکنون آنها اصرار دارد ایران در زمینه توقف توسعه صنعت موشکی و همچنین حضور در منطقه نیز پای میز مذاکره با آنها بنشیند.

آمریکا نیز هدف مشابهی در خروج از برجام داشت و حال شاهد آن هستیم که از آمادگی برای گفتگو با ایران و امضای قرارداد بهتر، نه برای ایران، بلکه همگام با منافع آمریکا سخن می‌گویند.

* نگاه دولت به بیرون و نادیده گرفتن تقویت توان داخل 

امضای قراردادهایی نظیر توتال دستاوردهای برجام معرفی شد و این درحالی است که خود شرکت‌های ایرانی می‌توانستند به جای توتال فاز 11 را توسعه دهند و نیازی نبود که اجرای آن با هدف دعوت از شرکت‌های خارجی 5 سال به تعویق بیفتد. 

رهبر معظم انقلاب (دامة برکاته) نیز بارها از دولتمردان خواسته‌اند تا به جای نگاه به بیرون تمرکز خود را بر توسعه توان داخلی معطوف کنند.

پیش‌تر فاز 12 پارس جنوبی که حجم توسعه آن معادل 3 فاز معمولی بود توسط شرکت پتروپارس ایران با موفقیت اجرا شده است. بنابراین ظرفیت داخلی برای اجرای این قرارداد وجود داشت، اما اصرار بر این بود که خارجی‌ها در آن ورود کنند.

اصلی‌ترین نقطه ضعف برجام نگاه صرف به خارج و عدم تقویت بنیان تولید داخل بود.

ضعف ایران در اجرای برجام این بود که به جای توسعه متوازن تولید داخل در کنار دعوت از خارجی‌ها، با غفلت از تکیه بر توان داخلی، ایران را به شدت نیازمند خارجی‌ها نشان داد و بنابراین شرکت‌های خارجی همواره خود را دارنده دست بالا در تعامل با ایران می‌دانستند.

اگر همان‌قدر که در بر نتیجه رسیدن برجام تمرکز شد، به توسعه تولید داخل نیز توجه می شد، می توانست هم مشکل رکود اقتصادی را حل کند، هم مشکل اشتغال را حل کند و هم با توسعه نسبی صادرات شاهد حل شدن بخشی از محدودیت‌ها در حوزه ارزی باشیم‌، در عین حال دولت هم دیگر نیاز نداشت برای جذب شرکت‌های خارجی امتیازات بیشتری دهد.

* عهد شکنی اروپا و غرب از ابتدای اجرای برجام

البته عهدشکنی شرکت‌های اروپایی مدت‌ها بود که مشخص بود حتی مدیرعامل شرکت توتال در مهرماه سال 96 گفته بود که اگر کنگره برجام را تایید نکند، از ایران خارج خواهیم شد.

در نمایشگاه صنعت نفت سال 96 نیز چندین شرکت فعال در حوزه صنعت نفت در گفت‌وگو با خبر اعلام کردند که علی رغم توافق هسته ای، راهی برای انتقال پول به ایران باز نشده و تنها بانک های کوچک اروپایی به صورت محدود با ایران همکاری می کنند.

در زمان بستن برجام و توافق با توتال، تلاش شد تا آن دستاوردی بزرگ برای ایران جلوه داده شود و حتی روابط عمومی وزارت نفت تلاش کرد تا کسانی که شرایط امروز را پیش‌بینی می‌کردند را دلواپسانی معرفی کند که قصد کم‌اهمیت جلوه دادن دستاوردهای دولت پس از برجام را دارند.

توتال آبان‌ماه سال گذشته هم گفته بود به دنبال حضور بی‌دردسر در ایران هستیم و این بدان معنا بود که این شرکت فرانسوی برای مقابله با فشارهای احتمالی خارجی برنامه‌ای خاصی نداشت.

نکته حائز اهمیت این است که توتال به عنوان «مشت نشانه خروار» شرکت‌های غربی نه تنها فقط با حرف آمریکا و نه اجرایی شدن تحریم‌ها، در حال بستن بار خود و خروج از ایران است بلکه پیش از این پاداش آن را نیز از دشمنان دریافت کرده است به‌گونه‌ای که این شرکت حدود یک ماه پیش به صورت رسمی قراردادی به ارزش 5 میلیارد دلار، چیزی بیشتر از قرارداد این شرکت با ایران، را با شرکت آرامکوی عربستان بست و قرار است در قالب این طرح توتال با همکاری آرامکو یک پالایشگاه بزرگ در عربستان بسازد.

هوشنگ امیراحمدی، استاد دانشگاه راتگرز ایالت نیوجرسی آمریکا و مدیر مرکز مطالعات خاورمیانه سال گذشته در سفر به ایران گفت: قرارداد توتال معامله پشت پرده روحانی با دولت فرانسه بود که شما دست از پدرسوخته‌بازی‌ها بردارید و ما هم پژو و توتال را به ایران می‌آوریم.

وی می‌گوید: من با توتال دشمنی ندارم، اما چرا توتال؟ چرا ایران این همه مدت به دنبال توتال می‌رود؟ به چه دلیل وزارت نفت همیشه به دنبال توتال است؟ آیا کمپانی دیگری نیست؟ آیا فکر می‌کنید توتال آن چیزی که می‌نویسد را انجام می‌دهد؟ سؤال بزرگ وی این بود که چرا به دنبال رقبای توتال در بازار نمی‌روید؟

عقد قرارداد با شرکت‌های توتال، پژو و ایرباس فرانسه در حالی صورت گرفته است که به قول ظریف بزرگترین مشکل ما در برجام، فرانسه بود.

در صورتی‌که روند ضعیف شدن تولید داخل و غفلت از حمایت توسعه توان داخلی به همین منوال ادامه یابد، می‌توان پیش‌بینی کرد که در آینده نه‌چندان دور شاهد نقض عهد در برجام توسط اروپایی‌ها برای گرفتن امتیازات بیشتر باشیم.

نباید فراموش کرد که غرب با اساس نظام اسلامی و فرهنگ ایرانی در ظلم‌ستیزی و عدم پذیرش حرف زور مشکل دارد و تغییرات نسبی در سیاست‌های نظام و انعطاف بیشتر در برابر آنها نه تنها هیچ تغییری در نگاه خصمانه آنها علیه ایران ایجاد نخواهد کرد بلکه آنها را به اعمال فشار بیشتر برای به زانو درآوردن ایران امیدوار و مصمم تر می‌کند.

بنا برا این تنها راه حل اقتصاد ایران، عمل به شعار سال رهبری از سوی مردم، و اجرای دستورات رهبری در معطوف کردن نگاه به داخل و اجتناب از امیدبستن به خارج از کشور و حمایت از توسعه تولید داخل است.

توسعه توان داخلی اولاً دست دولت در تعامل با غرب را باز کرده و ثانیاً به طور حتم از فشارها و تهدیدات اقتصادی آنها خواهد کاست و اثرات تحریم ها را تا حدود زیادی خنثی خواهد کرد.

در آخر ذکر این نکته خالی از لطف نیست که در اطراف همه ما هر روز در دفاتر املاک قراردادهای اجاره یا فروش به گونه ای بسته می شوند که در صورت نقض کلی یا جزیی آن از سوی هر یک از طرفین، این قراردادها به سادگی قابل ارائه و طرح دعوی در دادگاه‌ها خواهند بود اما مذاکره کنندگان ایرانی نتوانستند در طول ماه ها مذاکره خود فکری برای خروج احتمالی آمریکا یا حتی اروپایی ها از برجام بکنند و بندی قوی در برجام برای الزام آن‌ها به اجرای تعهدات بگنجاند.